Gra inégal
Wśród tych rozbieżności poczesne miejsce zajmuje gra inégal (czyli dosł. nierówno), która największe znaczenie miała w muzyce francuskiej i jest udokumentowana w źródłach przynajmniej od połowy XVI wieku. Przeniknęła ona również do krajów niemieckojęzycznych a w mniejszym zakresie miała wpływ na muzykę włoską. Współcześni teoretycy zwracają uwagę na związek pomiędzy grą inégal i mówionym językiem francuskim, w którego wymowie lekka nierówność jest rzeczą naturalną, a akcentowanie jest osiągane bardziej przez wydłużanie sylab niż poprzez wzmacnianie głośności.
Francuskie pochodzenie gry inégal podkreślał François Couperin (1716):
Moim zdaniem w sposobie zapisywania naszej muzyki tkwią niedoskonałości odpowiadające naszej ortografii: notujemy inaczej, niż wykonujemy. To jest powód, dla którego cudzoziemcy wykonują naszą muzykę gorzej, niż my wykonujemy ich muzykę. Włosi notują ich muzykę we właściwych wartościach, tak jak jest ona pomyślana. My natomiast punktujemy przykładowo różne diatoniczne przebiegi ósemek ale nie notujemy tego. (cyt. za B.B. Mather Zur Interpretation französischer Musik zwischen 1675 und 1775, Musikverlag Pan AG Zürich 1989, s. 11)
Gra inégal polega na tym, że najmniejsze wartości rytmiczne danej części są wykonywane mniej lub bardziej nierówno, chociaż są zapisane jako równe. Ten sposób wykonania dotyczy rytmów parzystych i występuje w częściach utrzymanych w tempach umiarkowanych. Pierwsza nuta w parze jest trochę dłuższa, a druga jest trochę krótsza.
Na prostym przykładzie wyglądałoby to mniej więcej tak:
Zapis realizacji tej nierówności w układzie triolowym jest tylko przybliżony: gra inegal może mieć różne stopnie ostrości i łagodności, te stopnie mogą podlegać też różnym subtelnym zmianom w trakcie jednej części utworu. Wszystko zależy od stylu i charakteru utworu, a także, może nawet przede wszystkim, od smaku grającego. Diderot w swojej Encyklopedii dobry smak definiuje jako: „zdolność rozróżniania w dziełach sztuki tego, co wrażliwemu odbiorcy może się podobać od tego co mogłoby go zranić” (Cyt. według B.B. Mather Zur Interpretation französischer Musik zwischen 1675 und 1775, Musikverlag Pan AG Zürich 1989, s. 9). Na ten dobry smak, także w odniesieniu do gry inegal powoływało się wielu teoretyków w XVIII wieku. Niektórzy z nich mimo wszystko próbowali określać stosunek liczbowy nut granych inégal
1)Étienne Loulié Eléments ou Principes de Musique (Paryż 1696) proporcja 3:2
2) Johann Joachim Quantz Versuch einer Anweisung die Flöte traversière zu spielen Berlin (1752) mniej niż 3:1
3) Marie-Dominique-Joseph Engramelle La Tonotechnie (Paryż 1775) najczęściej 3:2, ale także 3;1, 2;1, 5;3, 7;5, 9;7
Jak widać zatem, stopień tej nierówności mógł być bardzo zróżnicowany: od delikatnego przedłużenia pierwszej nuty w parze po rytm punktowany, czy też prawie punktowany. Gra inégal dotyczy przede wszystkim jednorodnych rytmicznie przebiegów diatonicznych. Co to znaczy, że „najmniejsze” wartości rytmiczne danej części są grane inégal? Dzięki francuskim teoretykom z XVIII wieku wiemy, że istnieją określone współzależności pomiędzy metrum i grą inégal. I tak na przykład w metrum alla breve liczonym ćwierćnutami „na cztery” inégal zwykle grane są szesnastki, a w metrum alla breve liczonym półnutami „na dwa” ta nierówność dotyczy zwykle ósemek. W metrum 3/2 inégal grane są zwykle ćwierćnuty, ale jeżeli pojawią się w tym metrum diatoniczne przebiegi ósemkowe, to wtedy one powinny być grane inégal, a ćwierćnuty równo. W metrum dwudzielnym, trójdzielnym, i czterodzielnym liczonym ćwierćnutami nierówno grane są zazwyczaj szesnastki. Szesnastki inégal mogą występować też w prostych i złożonych taktach ósemkowych (4/8, 3/8, 9/8, 12/8).
W utworach czasami pojawiają się dodatkowe określenia słowne sugerujące grę inégal lub – odwrotnie – nakazujące równą grę w miejscach, w których zwyczajowo należałoby grać inégal (np. słowna wskazówka croches égales w części, w której ósemki w normalnym wypadku należałoby grać nierówno). Wskazówkami do grania równego są zazwyczaj też łuki legato obejmujące większą niż dwie ilość nut, jak również kropki umieszczone nad nutami. Większe niż tercja skoki interwałowe zwykle, choć też nie zawsze, wykonywane są równiej lub równo. Równe powinny być też powtórzenia dźwięku tej samej wysokości.